Zachowek stanowi jedną z fundamentalnych instytucji prawa spadkowego, mającą na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy przed całkowitym pominięciem ich przy rozporządzaniu majątkiem. Do zachowku uprawnieni są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Zachowek stanowi wartość wyrażoną w pieniądzu, obliczoną w sposób określony w kodeksie cywilnym, w oparciu o wartość aktywów i pasywów spadku oraz niektórych darowizn dokonanych przez spadkodawcę.

Wysokość zachowku wynosi co do zasady połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, a w przypadku małoletnich zstępnych lub osób trwale niezdolnych do pracy – dwie trzecie tej wartości. Ratio legis tej instytucji polega na wyjściu z założenia, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swym najbliższym. Prawo do zachowku nie przysługuje natomiast dalszym krewnym, w tym teściom, teściowej, zięciom oraz synowym.

Ciekawy przypadek był przedmiotem jednego z wyroków Sądu Najwyższego. Zmarła I.K. przed śmiercią dokonała darowizny na rzecz swojego syna R.K., przekazując mu udział 4/6 w prawie własności nieruchomości, która stanowiła jedyny składnik jej majątku. Wartość tego udziału, stanowiącego substrat zachowku, wynosiła 136 000 zł. Po śmierci I.K. spadkobiercami ustawowymi zostały jej dzieci: D.P. i R.K. w udziałach po 1/2 części każde.

D.P., będąc w chwili otwarcia spadku osobą trwale niezdolną do pracy, miała prawo do zachowku w wysokości 2/3 wartości udziału spadkowego, który przypadłby jej przy dziedziczeniu ustawowym. Przy dziedziczeniu ustawowym przypadałby jej udział o wartości 68 000 zł, co oznaczało, że należny jej zachowek wynosił 45 555 zł. R.K. nie uiścił D.P. żadnych kwot tytułem zachowku, w związku z czym wystąpiła ona przeciwko niemu z pozwem o zapłatę tej należności.

Kluczowym momentem w sprawie była śmierć D.P. w toku procesu. Jej spadkobiercą został małżonek J.P., który wstąpił do sprawy w charakterze powoda, podtrzymując żądanie zapłaty zachowku. Sąd Rejonowy zasądził od R.K. na rzecz J.P. kwotę 45 555 zł tytułem zachowku przysługującego zmarłej D.P.

Jednak pozwany R.K. wniósł apelację, argumentując, że J.P. jako małżonek D.P. nie należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (I.K.) i tym samym nie może dziedziczyć roszczenia o zachowek.

Sąd Okręgowy, powziąwszy wątpliwości co do wykładni przepisów, przedstawił Sądowi Najwyższemu następujące zagadnienie prawne: “Czy w świetle regulacji art. 1002 k.c. roszczenie o zachowek, przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli należą oni do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 991 k.c.), czyli tym, z którego majątku spadkowego zaspokojony ma zostać zachowek, niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji faktycznej przysługiwałoby im własne prawo do zachowku po tym pierwszym spadkodawcy, czy też roszczenie o zachowek przechodzi także na tych spadkobierców uprawnionego, którzy byliby uprawnieni do zachowku po ich bezpośrednim spadkodawcy, a nie tylko po pierwotnym spadkodawcy?”

Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zagadnienia prawnego wskazał na istotne wątpliwości dotyczące obowiązującej wykładni art. 1002 k.c., które koncentrowały się wokół kilku kluczowych problemów:

Wątpliwości konstytucyjne

Sąd pytający zwrócił uwagę na nowsze wypowiedzi przedstawicieli doktryny, akcentujące niekonstytucyjność wykładni art. 1002 k.c. w zakresie, w jakim ogranicza ona swobodę testowania oraz ochronę prawa dziedziczenia. Główne zarzuty konstytucyjne koncentrowały się na:

1. Naruszeniu konstytucyjnej gwarancji ochrony prawa dziedziczenia (art. 21 i 64 Konstytucji)
2. Braku zgodności z zasadą jedności spadku (art. 922 k.c.)
3. Różnicowaniu sytuacji osób uprawnionych do zachowku w zależności od tego, czy przypisaną im część spadku otrzymały na skutek powołania do spadku lub dokonania na ich rzecz zapisu, czy też dochodzą roszczenia o zachowek wytaczając o nie powództwo

Wątpliwości logiczne i systemowe

Sąd Okręgowy dostrzegł również niespójność i nielogiczność obecnej regulacji, wynikającą z:

1. Jednej strony - z uznawania za dopuszczalne przeniesienia roszczenia o zachowek w drodze czynności inter vivos (za życia)
2. Drugiej strony - z ograniczenia możliwości jego przejścia na podstawie czynności mortis causa (z tytułu śmierci)

Ta niekonsekwencja prawna została również zauważona przez Rzecznika Praw Obywatelskich, który w wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości zwrócił uwagę na możliwość “ominięcia” art. 1002 k.c. poprzez przelew wierzytelności przez uprawnionego do zachowku.

Dodatkowo, pozycja spadkobierców uprawnionego do zachowku jest zróżnicowana w zależności od tego, czy uprawniony został wyposażony w zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu, czy też zmarł przed uzyskaniem należnego mu świadczenia.

Problem z perspektywy europejskiej

Należy również podkreślić, że art. 1002 k.c. stanowi wyjątek na tle regulacji europejskich oraz stoi w opozycji do unormowań obowiązujących w Polsce w przeszłości, które traktując roszczenie o zachowek jako majątkowe, a nie ściśle osobiste, nigdy nie przewidywały podobnych ograniczeń.

Sąd Najwyższy stwierdził, że “Roszczenie z tytułu zachowku nie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli nie należy on do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002 k.c.)”.

Sąd Najwyższy podkreślił, że stanowisko wyrażone w dotychczasowym orzecznictwie, opowiadające się za ścisłą interpretacją art. 1002 k.c., należy uznać za jednolite i utrwalone. Kluczowe orzeczenia w tym zakresie to:

• Uchwała z 12 maja 1970 r., III CZP 26/70 - podkreślająca, że roszczenie o zachowek wywodzi się ze szczególnej, bliskiej, osobistej relacji między spadkodawcą a osobą uprawnioną do zachowku
• Uchwała z 22 grudnia 1982 r., III CZP 60/82 - rozstrzygająca pozytywnie możliwość dziedziczenia roszczenia o zachowek przez spadkobiercę uprawnionego, który należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy
• Uchwała z 20 grudnia 1988 r., III CZP 101/88 - wyrażająca pogląd o przechodzeniu roszczenia z tytułu zachowku na spadkobierców osoby uprawnionej, jeżeli należą oni do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy
• Wyrok z 28 kwietnia 2010 r., III CSK 143/09 - wprost opowiadający się przeciwko możliwości przejścia roszczenia o zachowek na małżonka spadkobiercy uprawnionego do zachowku

Sąd Najwyższy zauważył, że roszczenie o zachowek ma silną więź osobistą między spadkodawcą a uprawnionym i nie stanowi zwykłego roszczenia majątkowego. Chociaż stanowi niewątpliwie prawo majątkowe, ma jednak silną przymieszkę rodzinno-prawną, duże znaczenie moralne i społeczne, służąc urzeczywistnieniu obowiązku moralnego, jaki spadkodawca ma względem swoich najbliższych.

Ratio legis art. 1002 k.c. opiera się na założeniu, że skoro prawo do zachowku wynika z relacji spadkobiercy z osobami najbliższymi, to dziedziczenie roszczenia z tego tytułu powinno być także oparte na tej samej relacji.

Sąd Najwyższy podkreślił, że regulacja zawarta w art. 1002 k.c. jest wyraźna i jednoznaczna, realizująca - niezależnie od adresowanej pod jej adresem krytyki - czytelne cele jurydyczne i wartości humanistyczne. Przepis ten wyłącza możliwość przyjęcia istnienia luki konstrukcyjnej lub aksjologicznej.

Odnośnie do podnoszonych wątpliwości konstytucyjnych, Sąd Najwyższy wskazał na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, który w postanowieniu z 8 czerwca 2011 r., SK 14/10, odnosząc się do sytuacji osoby dziedziczącej po spadkobiercy uprawnionym do zachowku a nienależącej do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy, uznał brak podobieństwa między różnymi grupami osób.

Jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 31 stycznia 2001 r., P 4/99, w odróżnieniu od prawa dziedziczenia, Konstytucja nie ustanawia gwarancji dla samej instytucji zachowku, w szczególności nie nakazuje jej wprowadzenia, a więc tym bardziej nie determinuje ani jej kształtu, ani kręgu uprawnionych.

Zróżnicowanie sytuacji prawnej różnych grup osób wynika z woli samego testatora, realizującego konstytucyjną zasadę swobody testowania. Skoro ustawodawca może nie naruszając Konstytucji wyłączyć pewne prawa majątkowe spod mechanizmu dziedziczenia i wprowadzić ich szczególną sukcesję w razie śmierci osoby będącej jej podmiotem, to może także modyfikować regulację zachowku.

Sąd Najwyższy stanowczo odrzucił możliwość uzupełniania treści art. 1002 k.c. w drodze analogii, wskazując, że nie ma podstaw do:

• Stosowania przepisów szczególnych, regulujących przejście roszczeń o zadośćuczynienie w wyniku spadkobrania (art. 445 § 3 k.c.)
• Konstruowania analogii do “dziedziczności” roszczeń alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia uprawnionego i zostały prawomocnie zasądzone na jego rzecz

Uchwała daje jednoznaczną odpowiedź na pytanie postawione w tytule artykułu: zięć nie może uzyskać zachowku po teściowej, jeśli nie należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwotnym spadkodawcy zgodnie z art. 991 k.c. W analizowanej sprawie J.P. (małżonek D.P.) nie mógł dziedziczyć roszczenia o zachowek przysługującego jego żonie po jej matce I.K., ponieważ jako zięć nie należał do kręgu osób uprawnionych do zachowku po teściowej.

Zgodnie z utrwaloną wykładnią art. 1002 k.c., roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Oznacza to, że roszczenie może przejść wyłącznie na:

1. Zstępnych osoby pierwotnie uprawnionej (dzieci, wnuki)
2. Małżonka osoby pierwotnie uprawnionej, ale tylko jeśli małżonek ten byłby uprawniony do zachowku po pierwotnym spadkodawcy
3. Rodziców osoby pierwotnie uprawnionej, jeśli byliby uprawnieni do zachowku po pierwotnym spadkodawcy

Przykład 1: Jeśli zmarł dziadek, który w testamencie zapisał mieszkanie obcej osobie, a następnie zmarł jego syn (ojciec wnuczki), to zachowku po dziadku może domagać się wnuczka, ale nie może tego zrobić matka wnuczki (synowa zmarłego dziadka), ponieważ nie jest osobą uprawnioną do dziedziczenia po swoim teściu.

Przykład 2: W sytuacji gdy Apolonia ma córkę Gaję, a Gaja ma córkę Zosię, po śmierci Apolonii uprawnioną do zachowku jest Gaja. Jeśli Gaja zmarła przed dochodzeniem zachowku, a jej spadkobierczynią została córka Zosia, to Zosia (jako wnuczka Apolonii) może dziedziczyć roszczenie o zachowek, ponieważ należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwotnej spadkodawczyni.

Należy pamiętać, że roszczenia o zachowek przedawniają się po pięciu latach od otwarcia testamentu. W związku z tym osoby uprawnione do zachowku powinny dochodzić swoich roszczeń w odpowiednim czasie, a zaleca się próby ugodowego rozstrzygnięcia jeszcze przed skierowaniem sprawy do sądu.